|
|
Varriistâllâm lâi uási anarâšâi ärbivuáválâš vyehi asâttiđ sämisiijdâ kuávluid. Sämisiijdâ enâmeh já čääsih lijjii suuvâi haaldust. Uđđâ äigi lâi kuittâg puátimin, veikkâ hitásávt. Vuosmuu uđâstáálu vuáđudij anarâš Juhháán Nijlâskandâ Aikio 1740-lovvoost. Kiro sijdâ lâi tolemuu uđâsaassâm kuávdáš, kuus 1700-lovo pelimuddoost puáttâm vuosmuuh läddliih riemmii oovtâst anarâšâiguin vuáđudiđ uđâstááluid. Toimâ nanosmui 1830-lovo rääjist, ko anarâšah jiešmieldlist vuáđđudškuottii tááluid pirrâ Aanaar. Koddesalâsij huánánem, šiiveettuálu lasanem, viggâmuš torvodiđ /turvâstiđ/ puáris vuoigâdvuođâid já viärurijjâvuođâiveh kiäsuttii uđâstálui vuáđđudmân.
Puohnâssân Anarân šoddii 121 uđâstáállud, main anarâšâi vuáđudem tááluh lijjii 65,3 %, eres sämmilâšjuávhui, iänááš puásuisämmilij 7,4 % já syemmilij 27,3, %. Tááluh Anarist vuáđuduvvojii sämmilij ärbivuáválâš áigápuáđui vuáđuld, ko piäldu ij puáhtâm viljâliđ puorij puátusijguin. Esivääldi mittomeerrin lâi kidânjâs aassâm, návt virgealmaah puohtii jyehináál älkkeebeht kocceeđ ässeid. Siämmâst sämmiliih halijduvvojii finniđ eres väldikode náálá táluvuáháduv pirrâdâhân.
Ko lii saahâ uđâstááluin, šadda táválávt kove ruuvnâ ohtsâšenâmân vuáđudum tááluin. Kuittâg aassâmsajeh, moid tááluh Anarist vuáđuduvvojii, lijjii ässeidis puáris ärbienâmeh. Madâräijiheh lijjii navdâšâm enâmijd já čaasijd sämiviäruenâmin pááihui tovláá rääjist. Uđâsaassâm mield puáris ärbivuáválâš eennâmkevttim finnij uđđâsubboid-uv haamijd, veikkâ uđâstálui tuálu vuáđudui viehâmuudon ärbivuáválâš áigápuáđoid, tegu šiiveettuálun já kyelipiivdon, motomin puásuituálun.
Mecciniijtoh navdâšuvvojii jiejâs suhâkuávlust varriistâlmân kullee uássin, aainâs-uv ton rääjist ko aalmug oomâi šiiveettuálu. Omâstem- já navdâšemvuoigâdvuođâ čáitusin niijtoid puovtij áiđuđ, et siämmâst toh suojâluvvojii poccuin. Mecciniijtoid puovtij väldidiđ kukken-uv. Toh nabdojii ovtâskâssáid kullojeijen, ijge kihheen eres uážžum taid väldiđ kiävttusis. Návt šoođâi tovláá naavdâšmân vuáđuduvvee vuoigâdvuotâ. Anarâšâi puáris kyeli- já aassâmkiedih uáinojii uđâstálui vuálá tärhistum táluenâmij nijtton. Niijtoh puohtii leđe maaŋgah já toi väldidem lâi kiddâ tallaa ääigi aassâmlaavâin já -asâttâsâin. Ive 1858 kiäisárlâš ciälkkámuš maŋa táluenâmijd viggii pyehtiđ aldeláá táálu. Káártáh ráhtojii harvii. Haldâšemvuoigâdvuotâ vaađâi niijtoi karsâm.
Eellimiävtuh čovgâneh
Ko anarâš vuáđudij uđâstáálu, tálueennâmnaavdâšmáid kullojii valjeest kyeličääsih. Tovlááh juo madâräijihij kiävtust lamaš kyeličääsih tärhistuvvojii uđâstálui kuálástusvuoigâdvuottân. Ovtâskâsâi kyeličasij lasseen tááloid šoddii sijdâkuddijn ohtsiih čääsih, návt jis uđâstáálu vuáđudui vijđásub sijdâkoodán. Váldu-uáli kullui iänááš juurdâštijn ohtsáid kyeličassijd. Aanaar kyelisämmilijn, kiäin ij lamaš uđâstáálu, lijjii siämmáánáál ovtâskâs kyeličääsih já sii vuoigâdvuođah aainâs-uv vala 1800-lovo pelimuddoost lijjii siämmáá-árvusiih uđâstálulij vuoigâdvuođâiguin. Vuoigâdvuođah sirdâšuvvii ärbin suhâpuolvâst nuubán, toh sirdâšuvvii näimilitoi pehti suuvâi kooskâst, toh uástojii já vuábdojii já taid puovtij finniđ tálupuárrássopâmuš pehti.
Aanaar vuosmuš ruuvnâmeccitorppá vuáđudui ive 1892. Torpái vuáđđudmij keežild aassâmviäsui meeri šoodâi masa kyevtkiärdásâžžân. Vuosmuu muddoost torpáh lijjii juo tallaah kuálásteijee- já puásuisämmilij aassâmviäsuh, moh finnejii ruuvnâenâmist virgálâš sajattuv. Vuáđudeijen lijjii meiddei läddliih. Staatâväldi stivrij aassâm ruuvnâmeccitorpái kuávlun, ko eellimtohálâš já tuárvi stuorrâ viljâlemtálui vuáđudem lasaneijee aalmugân ij lamaš innig Anarist máhđulâš. Meccikevttim kocceem čavgejui, muorâ- já jävilväldim räijejui. Aalgij leđe saahâ ruuvnâmecij vuáđđudmist já mecij suoijâlmist. Siämmái aaigij eelij anarâšsiärvádâh stuorrâ nubástusâi áigáduv eellimiävtui čovgânem keežild. Meid syemmilij aalmug stuárui. Puásuisämmilij varrim stuorrâ riggoduvâidiskuin já vijđes kuávluid vättee áigápuáđuidiskuin nubástutij kuávlu jiejâs sämmilâšsiärváduv árvuoornig.
Toi sämmilij sajattâh, kiäh lijjii huksim aassâmviäsuidis kuávloid, maid ruuvnâ riemâi kocemáin anneeđ jieijâs omâdâhhân, hiäjusmui. Meccihaldâttâh viigâi jyehináál toollâđ tärhis lovo ruuvnâ enâmijn ässee sämmilijn. Jis lâi máhđulâš, te juo valmâš aassâmviäsuh nubástuttojii ruuvnâmeccitorppán. Uási puásuisämmilijn vuáđudii uđâstáálu tâi oostij taggaar olssis, uási finnejii love ruuvnâmeccitorpá vuáđđudmân. Riävtui uđâstálui vuáđuden šoodâi váduhubbon 1800-lovo loopâpel puáđidijn.
Ko Meccihaldâttâs uusâi ruuvnâ lijge-enâmij sierrim Anarist, kiäsutteijen lâi máhđulâš meeccijn finnâšuvvee ekonomâlâš ävkki. Lijge-enâmij koskâpuddâsii sierrim maŋa staatâ vyebdiškuođij Aanaar vuovdijd já vuosmuuh stuorrâjyehimtooimah algâttuvvojii ive 1911. Meccikonstušem koskâlditij jyehimijd, moh lijjii joođoost. Ive 1925 šoodâi laahâ stuorrâjyehimist já viärunpiejâmist taavaapiäláin kieldâin já eidusâš stuorrâjyehimtooimah algâttuvvojii Anarist 1930-lovvoost. Ruuvnâmeccitorpáh rievdâduvvojii jiečânâs táállun. Nubbe mailmsuáti koskâlditij jyehimtooimâid, main váldu-uási tahhojii 1950- já 1960-lovvoin. Stuorrâjyehim nubástutij meiddei aanaar sijdâjuávu.
Tarja Nahkiaisoja
|
|
