PUÁSUITUÁLU

Vuosmuš historjalâš tiätu skandinaavilâš puásuituálust lii ivveest 870 mKr, kuás taažâ sijdâhovdâ Ottar, kote lâi riges kävppijâs Tave-Taažâ Halogalandist, omâstij 600 puásujid. Tuođâliih puásuiomâsteijeeh láá kuittâg táiđám leđe Ottar viärusämmiliih. Lii čielgâs, et puásuituálu lii šaddaaš ain-uv puárásub ääigist. Mon čuuvtij puárásub ääigist, ij lah tiäđust, mut ovdâmerkkân kiinaliih käldeeh tietih mainâstiđ, et Baikal kuávlust poččii äälduid juo 500 mKr. T. I. Itkosii mield puásuituálust ferttee leđe tyehin juo kuhes ovdánem, ko mielkkituálu lii kullum ton nuorâmussáid juvssoid.

Taažâpele tiäđui mield anarâšah lijjii kenigittum jođettiđ pirkkallijd Jieŋâmeerâ riidon. Tađe várás sijjân koolgâi väridiđ vuájáán- já kädiseergijd. Vuosmuš kirjálâš mainâšume pirkkallijn lii ivveest 1328, ko ruuvnâ njunošeh halijdii jyehiđ tavekuávluid jieijâs ovdâpirrâduvváid. Pirkkalliih iä toos tuuttâm, pic vaidâlii já vuoittii. Nuuvtpa kunâgâs Erik Maunukandâ nanodij ive 1358 pirkkallij sierânâsvuoigâdvuođâid, moi mield sii väldi lâi iävtuttem taavaapiäláin kävppikuávluin. Pirkkalliih juohhii täid kuávluid koskânis já viärukyeddimvuoigâdvuođah sirdâšuvvii ärbin eejijn kandáid. Káártást “Lappmarker” čiälgá pirkkallij viärukyeddimkuávlu vijđesvuotâ, main nuorttiimus lâi masa tááláá Laapi lääni stuárusâš, moos kuulâi eres lasseen Aanaar kuávlu ollásávt já peeli Varjâvuonâst. Pirkkallij viärukyeddimvuoigâdvuođah seiluu ain ive 1554 räi. Talle Kustaa Vaasa meridij viärukyeddim sirdemist ruuvnân. Sämikävppi paasij ain-uv pirkkallij vuoigâdvuottân, et tilálâšvuotâ ij muttum ollágin.

Viärukyeddimvuoigâdvuođah sirdâšuvvii pirkkallâšsuhâlâš sämisundeid já pirkkallijn šoddii ruuvnâ virgealmaah. Sij kuoddii viäru Anarist kidâ ton räi, ko anarâšah šoddii Suomâ stuorrâruhtinâskode vuálásâžžân ađai ive 1809 räi. Lii jurdemist, et ubâ tuom ääigi 1300-lovvoost 1800-lohon, satâččii anarâšah kunâgâsâs sundeid merâriidon.

Anarâš puásuituálu

Ij lah tärkkilávt tiäđust, kuás puásuituálu Anarist lii álgám, mut amahân te vissâ tot lii tábáhtum ovdil tuon vuossâmuu pirkkallâšmainâšume. Aalgâst puásuimereh láá vissâ-uv lamaš viehâ uceh, ko válduáigápuátu lâi kyelipivdemist já piärgu-uv finnij táválávt kuudijn já eres meeci huáđđoin. Poccuuh kiävttojii tuše vuájáán- já kädisergin sehe koddepiivdost hokâttâsellen. Motomeh ovtâskâstiäđuh puásuimeerijn láá tiäđust. Ovdâmerkkân mottoom anarâš lâi toollâm tälviv 1724 vittâ poccuu lääbžist, maid sirdâččij peivijmield. Ive 1750 lijjii Anarist 62 puásuialmajid, kiäh omâstii ohtsis 500 puásujid. Ive 1805 lijjii Anarist 64 perrud, main tuše 30 perrust lijjii poccuuh. Puásuimereh lijjii lasanâm 1700 poccuu räi, mii toovâi koskâmiärálávt 15 – 20 puásujid omâsteijee kuáttá. Ive 1867 poccuid omâsteijee anarâšperrust lijjii poccuuh 20 – 60, motomin joba čyeti-uv puásujid.

Tovláá ääigist anarâš puásui-ive algâttij porgemáánu majemuu oho “vuosmušokko”, mii kullui love oho kukkosii nommâokkokuálusân. Talle ulmuuh vuolgii uuccâđ vuájáán- já kädiseergijd sehe peskânaahkijd. Vuájáánergiäigi nuuvâi kuittâg 1960-lovo loopâkeččin moottorkiälhá puátimân já ihečuátásâš ärbivyehi taan uásild potkânij. Puásuituálu teknistume keežild maaŋgah eres-uv tallaa ääigi puásuitipšomtooimah láá sirdâšum historján. Tááláá-áigásii puásuituálust kiävttojeh išeniävvun tekniik majemuuh juuvsoh, tegu tiätumaašin, mätkipuhelin, GPS-piergâs, helikopter, kirdemmaašin, meccimoottorpyerá, pehhee, moottorkiälkká já auto.

Peskâ kiävttoo ain-uv, veikkâ tot álgá leđe tááláin anarâšâin já kenski orjâlâšâin-uv härvinâš. Jis “porgepeeskâ” haahâm kuittâg šadda äigikyevdilâžžân, ferttee turvâstiđ puáris vuáhán já vyelgiđ pisso vijlâsijn “tovláá puásui-ive” aalgâst (porgemáánu loopâkeččin) miäcán usâstâllâđ vuovâs vyesinaahkijd.

Puásui-ihe álgá

Tááláá-áigasâš puásuituálust puásui-ihe álgá vyesi šoddâmist ađai vyesimáánust, mii lii nomâttum vyesi mield “vyesimáánnun”. Motomeh puásuialmaah kyeditteh álduidis tađe várás huksejum koskâpuddâsijn aaiđijn já talle vyesih šaddeh merkkejuđ taađeest, ko toh šaddeh. Motomijn puásuialmain lii nk. miärkkumäiđi kyeddidääiđi aldasijn, kuus vyesiáálduh jođettuvvojeh kyeddid nuuhâm maŋa já vyesih vittáduvvojeh. Motomeh puásuialmaah lyettih toos, et vuássááh šaddeh merkkejuđ puáttee täälvi pygálusâi ohtâvuođâst. Tovláá ääigist anarâš puásuialmai čonâdij alduidis juo cuáŋuimáánu pelimuddoost já taađeest ko vuássááh šodâdii, sun vittádij taid já luoštâlij áálduid. Motomeh anarâšah merkkuu vuosijdis nk. kesimiärkkumijn kesi- já syeinimáánust. Talle “puásuialmaa reeŋgah” ađai čuoškah čuákkejii poccuid jeggijolgâdâssáid já tuoddâráid.

Čohčâmáánu majemuu ohhoost, mii lii nommâohhoin viiđâd já lii “Mikkâlmâsokko”, álgá roovvâd. Talle kievrâmusah sarvah čuákkejh áldučurruid, maid cogâdeh ubâ roovvâdääigi. Roovvâdäigi pištá suullân kuttâ oho já nohá nommâokkopaje majemuu ookon ađai “Pyhámestookon”. Toi aaigij muáttá meiddei pisovâš muottuu Aanaar kuávlun já pygálusah älgih. Já veikkâ peeivih uánáneh já piäiváš luástádât muádi mánuppaje kukkosii skaamân, te puásuialmaa pargopeeivih peri kukkoh. Pygálusah láá kijvásumos muddoost ovdláhháá juovlâi já tááláá ääigist viggoo-uv toos, et aainâs-uv njuovâmeh šodâččii toohuđ ovdil juovlâi.

Tälviäigi

Juovlah puátkejeh meiddei hoppuus puásuialmai tooimâid. Jis čohčâ lii lamaš pygálusâi háárán liijgás piivvâl já muottuuttem, te koskân pááccám pygálusah juátkojeh juovlâi maŋa nuuvt kuhe, et tárbuliih pargoh šaddeh porguđ. Tast maŋa poccuuh luáštojeh tälvikuátumân. Jieškote-uv sijdâkoddeest láá jieijâs tälvikuáttum- já kesikuáttumkuávluh. Jis pygálusah juátkojeh kuhás juovlâi paijeel, noreh motomeh puásuialmaah čuávjiálduidis njuolgist toid väridum kyeddidaiđijd vyerdiđ kyeddid. Tááláá ääigist anarâšah láá Mudusjäävri, Njiävđám, Vääččir, Paččvei, Avveel, Pänituoddâr já Myeđhituoddâr palgâsijn.

Pygálusâi nuuhâm maŋa puásuialmaah taheh jotkâjáludem pyevtittâssáidis, tegu piärgui čuoppâm, kuškim, suovâstem, purkittem jno. Ko puásui-ihe aldanškuát loopâ, motomeh puásuialmaah rahttâtškyeteh kyeddidmân, ko oppeet uási puásuialmain kuođât kyeddid luándu haaldun já miärkku vuosijdis iäskán puáttee täälvi ääigi.

Uccpárnáá Vuoli Ilmar

Maassâd pajas